Rozwój psychoseksualny a niepełnosprawność  

Czym jest rozwój psychoseksualny? 

Rozwój psychoseksualny to naturalny proces związany z dojrzewaniem i dorastaniem i dotyczy każdej osoby – przez rozwój seksualny przechodzą także dzieci i młodzież z niepełnosprawnościami. Ten etap w rozwoju dziecka z pewnością wymaga wsparcia przez osobę dorosłą, towarzyszenia w tych zmianach i edukowanie o nich. Rozwój psychoseksualny dziecka jest procesem, który ewoluuje wraz z jego rozwojem i trwa aż do osiągnięcia dorosłości. Rozwój ten przenika się z innymi emocjonalnym, fizycznym, intelektualnym, społecznym. 

W rozwoju będą pojawiać się indywidualne różnice, wynikające z danej niepełnosprawności czy choroby. To bardzo ważne, aby rodzic/opiekun wiedział co będzie się zmieniać w danym okresie na poziomie fizycznym, psychicznym, emocjonalnym i społecznym, aby móc wspierać swoje dziecko.  

To jak taki “typowy” rozwój psychoseksualny przebiega? 

W seksuologii znaleźć można różne klasyfikacje i podział rozwoju psychoseksualnego. Nie oznacza jednak to, że istnieje jedna norma dla każdej osoby i że zmiany, które charakteryzują dany okres rozwojowy pojawią się w tym samym czasie u każdego dziecka. Fazy rozwoju są umowne i warto traktować je jako punkt wyjścia do towarzyszenia dziecku i zauważania tego co w jego/jej rozwoju się pojawia. Celowo też słowo “typowy” biorę w cudzysłów, bo doświadczenie dojrzewania przebiega bardzo indywidualnie. 

0-3 rok życia – faza wczesnego dzieciństwa  

Jest to okres całkowitej zależności od opiekunów: relacje skupione są właśnie wokół nich, a szczególnie wokół matki. W tym czasie kształtują się podstawowe kompetencje dziecka: poznawanie świata przez zmysły, wkładanie rzeczy do buzi, dotykanie swoich genitaliów. Już u niemowlaków można zaobserwować dotykanie swoich narządów płciowych, bo zwyczajnie daje im to odczucie przyjemności – skóra w okolicach intymnych jest bardziej wrażliwa i lepiej ukrwiona. Około 2/3 roku życia dzieci stają się świadome swojej płci, odkrywają różnice w budowie chłopców i dziewczyn. 

4-6 rok życia – faza średniego dzieciństwa  

Bardzo ważny jest w tym okresie dotyk i jego rola: przytulanie, czynności pielęgnacyjne, pieszczoty są dla dziecka bardzo istotne. To także często czas treningu czystości – uwaga dziecka poświęcona jest tematom związanym z sikaniem, kupą, pojawiają się pierwsze komunikaty wokół tego. Bardzo ważna na tym etapie jest normalizacja czynności związanych z robieniem kupy – istotne, aby dziecko nie nabrało przekonania, że jest to coś wstydliwego czy obrzydliwego, co może w konsekwencji wiązać się z negatywnym obrazem siebie, swoich wydzielin i ciała. 

To czas wyjścia dziecka do szerszego świata społecznego, odkrywania istoty płci i seksualności (więcej okazji do eksperymentowania, zróżnicowana ekspresja seksualna, pojawiają się zachowania autoerotyczne, masturbacja dziecięca). Typowym zachowaniem są w tym czasie różnego rodzaju zabawy orientacyjne – tzw. „zabawa w doktora” „zabawa w dom”, podczas których dzieci w podobnym wieku (akceptowalna różnica to ok. 2 lat) pokazują sobie nawzajem miejsca intymne, naśladują zachowania dorosłych, „zakochując się”. Większość zabaw spowodowana jest zwykłą ciekawością i nie muszą być niczym niepokojącym dla rodzica czy opiekuna.  

Ok. 4 roku życia pojawia się umiejętność przyjmowania perspektywy drugiej osoby – jest to baza do rozpoznawania własnych i cudzych granic. Około 5 r.ż. pojawia się u dzieci uczucie wstydu, związane z nagością, własnym ciałem i czynnościami pielęgnacyjnymi. To ważne, aby zacząć respektować prywatność dziecka i jego samodzielność. Dziecko w tym czasie zadaje dużo pytań, ale zadowala się prostymi odpowiedziami. To czas obserwowania świata dorosłych i przenoszenia ich zachowań do zabaw. To także etap „brzydkich słów” – powtarzanie zwrotów, które budzą reakcje dorosłych, np. dupa, kupa. W tym czasie dzieci uczą się norm społecznych, poznają koncepcje ról społecznych. Stereotypy płciowe zaczynają pełnić większą role – coś jest chłopięce, coś dziewczęce. Warto w procesie wychowawczym przeciwdziałać temu podziałowi i podkreślać, że zarówno chłopcy, jak i dziewczynki mogą wykonywać podobne czynności, różnie się ubierać czy zachowywać.  

7 – 10 rok życia. – faza późnego dzieciństwa 

Opisywana jako okres utajenia impulsów seksualnych: spadek zainteresowania seksualnością, pojawienie się wstrętu i wstydu w kontekście tematów związanych z seksualnością. Pojawia się też wstyd przed pytaniem o seksualność rodziców, bo dzieci zaczynają obserwować, że wywołuje to dyskomfort u dorosłych (większe zamknięcie, zawstydzenie, mniejsza otwartość na rozmowy, dlatego kluczowe jest to, co uda się wypracować wcześniej w relacji z dzieckiem). Dużą role zaczynają pełnić rówieśnicy, szkoła i funkcjonowanie w grupie rówieśniczej. To czas intensywnego rozwoju społecznego i poznawczego. Obserwuje się silną przynależność z grupą tej samej płci. W tych grupach dzieci mogą dalej eksplorować wspólnie swoje ciała, zachowania, wymieniać się informacjami, obawami czy szukać wspólnie odpowiedzi. Świat dorosłych staje się bardzo ciekawy, pojawia się rywalizacja między dziećmi w tym kto wie więcej o dorosłości i o seksualności.  

Wiek wczesnoszkolny to często początek dojrzewania płciowego, czyli aktywizowania się hormonów płciowych, które wpływają m.in. na rozwój narządów płciowych, pojawienie się owłosienia, powiększenia piersi. U dzieci pojawia się coraz większa świadomość ich ciała i chęci prywatności i intymności. Dość często zaczyna towarzyszyć im wstyd. W tym czasie bardzo ważne jest, aby dodatkowo nie zawstydzać dziecka, nie komentować w sposób żartobliwy czy publiczny zmian fizycznych. Wsparcie i cicha obecność, podsuwanie materiałów edukacyjnych o dojrzewaniu i po prostu towarzyszenie dziecku to ważna rola rodzica. 

W tym czasie pojawiają się także pierwsze doświadczenia masturbacyjne nakierowane na doświadczenie przyjemność. Na tym etapie bardzo ważne jest, żeby dziecko wiedziało już, że dotykanie swojego penisa/wulwy jest w porządku, ale że ważne jest robienie tego wtedy, kiedy jest się samym w pokoju, kiedy dziecko czuje się bezpiecznie. Mogą pojawiać się pierwsze relacje i „chodzenie ze sobą”, pierwsze doświadczenia zakochania, ale też odrzucenia czy ignorowania. To z pewnością moment wielu emocjonalnych wyzwań dla dziecka.  

11-18 rok życia. – faza dorastania 

Okres nastoletni wiąże się z zaawansowanymi zmianami w sferze fizycznej: widoczne owłosienie, zmiany w budowie ciała, miesiączkowanie. W tym czasie zainteresowanie kontaktami seksualnymi wzrasta. Na tym etapie osoba nastoletnia najczęściej wie już jaką ma orientacje psychoseksualną. Doświadcza także pierwszych relacji i kontaktów seksualnych: pocałunki, wzajemne pieszczoty.  

W tym czasie dla nastolatka bardzo ważna będzie akceptacja ze strony rodzica, pewność, że rodzic go wspiera, jest dla niego i że może na niego liczyć.  To czas, kiedy życie seksualne, towarzyskie czy koleżeńskie to już sprawa prywatna osoby nastoletniej, a chęć dzielenia się tym będzie znacznie mniejsza.  

Jest to faza, którą najtrudniej omówić w kontekście dojrzewania osób z niepełnosprawnościami, bo przebiega ona bardzo indywidualnie i zależeć będzie od samej niepełnosprawności, systemu wsparcia, relacji z osobami rówieśniczymi i rodzicami. To, na co warto być przygotowanym i do czego przygotować też osobę nastoletnią to:  

• zmiany w ciele; pierwsza miesiączka, polucje 

• okres dojrzewania płciowego i duża wrażliwość emocjonalna 

• rozwój orientacji psychoseksualnej 

• wzrost potrzeby niezależności i prywatności, stawianie granic 

• rozpoczęcie aktywności seksualnej  

Rozwój psychoseksualny dziecka z niepełnosprawnością fizyczną 

W przypadku dzieci z niepełnosprawnością fizyczną przebieg rozwoju seksualnego zasadniczo nie będzie różnić się od rozwoju dziecka bez niepełnosprawności. To co będzie różnicować to doświadczenie to stopień i rozróżnienie na niepełnosprawność wrodzoną a nabytą. Dziecko, które będzie tracić sprawność będzie dodatkowo mierzyło się z poczuciem straty i brakiem samoakceptacji. Dziecku z niepełnosprawnością fizyczną może być na pewnych etapach rozwoju trudniej, bo będzie rozwijać się w innych okolicznościach i warunkach. Wpływać na ten rozwój będzie także otoczenie i środowisko. 

Budowanie pozytywnego obrazu własnego ciała 

Dla dzieci z niepełnosprawnościami szczególnie ważna jest przestrzeń na budowanie własnego, pozytywnego obrazu ciała, żeby dziecko nie rozwijało niepotrzebnych lęków, uprzedzeń czy krzywdzących wyobrażeń dot. np. tożsamości płciowej czy orientacji psychoseksualnej. Pokazywanie pozytywnych wzorców innych osób z niepełnosprawnościami będzie bardzo ważnym doświadczeniem – edukowanie o różnorodności ciał, dawanie przykładów, że niepełnosprawność może być widoczna i akceptowana. Dla osób z niepełnosprawnością widoczną, okres dojrzewania może być szczególnie trudny ze względu na presje dotyczącą wyglądu i silną potrzebę dopasowywania się. Dlatego bardzo ważne jest właśnie wspieranie w tym czasie. 

Okres wczesnoszkolny – na co trzeba zwrócić uwagę? 

W rozwoju psychoseksualnym dziecka z niepełnosprawnością na pewno bardzo ważnym momentem jest okres wczesnoszkolny i faza integracji. To wtedy dla dzieci najważniejsze stają się kategorie: atrakcyjności, przynależności, popularności wtedy ta integracja się najczęściej rozjeżdża i dochodzi do wykluczenia dziecka z niepełnosprawnością. To wykluczenie może częściej spotykać dziewczynki. U chłopców z niepełnosprawnościami może dodatkowo dochodzić do agresji i przemocy rówieśniczej. Dodatkowo, rodzice często dbają o to, żeby ich dzieci miały kolegów i koleżanki bez niepełnosprawności, nie zauważając jak ważny jest kontakt z różnorodnymi osobami. To co jest trudną, ale ważną rolą rodzica/opiekuna w tym czasie to mimo wszystko zachęcanie dziecka do wychodzenia, do brania udziału w różnych aktywnościach – żeby miało ono możliwość zmierzenia się ze wszystkim co jest typowe dla danego okresu dojrzewania – gry społeczne, flirtowanie, nawiązywanie relacji, mierzenie się z odrzuceniem. Jeśli dziecko nie będzie miało tych doświadczeń, w życiu dorosłym może być mu ciężej takie doświadczenia zdobywać.

Seksualność dziecka z niepełnosprawnością intelektualną 

W przypadku niepełnosprawności intelektualnej – stopień tej niepełnosprawności będzie wpływał na przebieg rozwoju psychoseksualnego, warunkował formy realizacji potrzeb seksualnych, a także wiązał się z koniecznością dostosowania metod edukacji seksualnej. W tym wypadku na pewno ważne jest uwzględnienie także tego, że u osób z niepełnosprawnością intelektualną inaczej przebiega proces uczenia się. Może być tak, że pomimo przekazania jakieś wiedzy może nie dojść do zintegrowania jej i przełożenia na konkretne czynności czy umiejętności. Nauka powinna w związku z tym wiązać się z odtwarzaniem i powtarzaniem konkretnych schematów i następujących po sobie czynności np. jeśli pobrudziłeś/łaś pościel zdejmij ją z łóżka i zanieś do kosza na pranie. Można wspierać się także piktogramami, które będą odzwierciedlać kolejne kroki danej czynności. 

Istnieje związek pomiędzy stopniem intelektualnej niepełnosprawności, rozumieniem norm i zasad społecznych a formami realizacji potrzeb seksualnych. Im głębszy stopień niepełnosprawności, będziemy obserwować większą różnorodność zachowań i aktywności o charakterze seksualnym. Jest no na tyle indywidualne doświadczenie, że ciężko o doprecyzowanie, warto jednak z uważnością obserwować osobę, aby mieć pewność czy aktywności jakie podejmuje nie wiążą się z uszkodzeniem ciała, czy bólem. 

Trudnością w realizowaniu dostosowanej edukacji seksualnej będzie też rozbieżność i brak harmonii w rozwoju biologicznym, poznawczym i emocjonalnym dziecka z niepełnosprawnością intelektualną. Dlatego tak ważna będzie współpraca w tym zakresie rodzica/opiekuna z placówką wspierającą – aby wspólnie dzielić się obserwacjami i wiedzą o dziecku. Brak edukacji seksualnej może utrudniać także rozpoznanie norm i zasad społecznych, a to sprawia, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną często nie potrafią zgodnie z nimi postępować, przejawem tego może być m.in. masturbacja publiczna czy rozbieranie się w obecności innych. Ważnym aspektem jest też edukacja w obszarze umiejętności społecznych i rozwijanie zachowań dot. nawiązywania relacji – jak kogoś poderwać, jak w sposób nieprzekraczający drugiej osoby sprawić komuś komplement, jak zapytać kogoś czy się ze mną umówi. Konsekwencją tego będzie też przestrzegania granic fizycznych i emocjonalnych w relacji, a także tworzenie trwałych i satysfakcjonujących związków.  

Podsumowanie

Seksualność dziecka z niepełnosprawnością nie powinna budzić lęków czy obaw rodzica. Jest to obszar, który wiąże się z przyjemnością, rozwojem, rozumieniem siebie, samoakceptacją i to ważne, żeby też w ten sposób o seksualności mówić i tak o niej edukować. To akceptująca i wspierająca postawa rodzica jest w kontekście rozwoju psychoseksualnego dziecka kluczowa. To Wy – Rodzice i Opiekunowie dajecie dzieciom narzędzia, które w przyszłości mogą im pomóc w stawianiu granic oraz w sytuacjach trudnych czy przekraczających. Jeśli czujecie, że potrzebujecie w tym obszarze wsparcia – to zupełnie normalne, więc sięgajcie po nie. Konsultacja z seksuolożką, psychologiem czy  edukatorką seksualną może być bardzo pomocna w przygotowaniu do towarzyszenia dziecku w jego rozwoju psychoseksualnym. 

Możliwość takich konsultacji, oferujemy także w Fundacji Avalon. Szczegóły pod linkiem:  Fundacja Avalon | Rehabilitacja seksualna 

Bibliografia:  

1. Edukacja Bez Tabu. Podręcznik do prowadzenia zajęć z młodzieżą na temat seksualności i relacji międzyludzkich, Carol Hunter-Geboy, Grupa Edukacyjna BezTabu, Gdańsk 2009 r. 

2. Seksualność w cyklu życia człowieka, pod red. Marii Beisert, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011 

3. Rozwój seksualny dzieci, Piotrowska, K., Wydawnictwo Natuli, Szczecin 2020.  

4. Standardy edukacji seksualnej w Europie. Podstawowe zalecenia dla decydentów oraz specjalistów zajmujących się edukacją i zdrowiem, WHO 2010 

5. Jak wspierać, rozmawiać i być blisko – poradnik dla rodziców dzieci z niepełnosprawnościami, Krysiak Ż., Korona E., Gołąb D., Fundacja Avalon, dostęp: Jak wspierać, rozmawiać i być blisko – poradnik dla rodziców dzieci z niepełnosprawnościami – Fundacja Avalon